Op weg naar het paradijs
Museum Tot Zover toont nieuwe doodsportretten uit de collectie in tentoonstelling ‘Travelers’
dinsdag 25 maart 2025
Veel musea bezitten doodsportretten, maar laten ze niet zien. Bezoekers kijken liever naar portretten van levenden. Dat is begrijpelijk, maar ook jammer. Het zijn namelijk portretten vol verdriet én liefde. Bijzondere voorbeelden zijn nu te zien in de tentoonstelling ‘Travelers’ in het Amsterdamse Museum Tot Zover. Met o.a. de gelijknamige fotoserie van Elizabeth Heyert, een olieverfportret uit 1584 van meesterschilder Otto van Veen en de serie ‘Insomnia’ van Margriet Luyten.
Al in de zestiende eeuw worden doodsportretten geschilderd. Het zijn documentaties van een bijzonder moment, een moment van overgang en tegelijk een laatste bewijs dat iemand heeft geleefd. De band die er was wordt doorgetrokken tot na het overlijden. Een overleden kind bijvoorbeeld, blijft bij de familie horen en het portret laat dat zien. Zeker als er nog geen andere portretten van het kind bestaan.
Directeur van Museum Tot Zover Guus Sluiter: “Portretten hebben vooral betekenis als de geportretteerde nog wordt gekend. Soms vinden latere generaties een bepaald portret gewoon heel mooi, maar dat geldt niet voor doodsportretten. Deze zijn besteld om de dode niet te vergeten, maar vaak raken ze toch snel in de vergetelheid. Als ze al in een museum belanden, is het depot meestal de eindbestemming. Bij ons zijn en blijven geportretteerde overledenen van harte welkom.’’
Elizabeth Heyert – The Travelers
De geportretteerden uit de bekende fotoserie The Travelers van Elizabeth Heyert dragen feestkleding. Het feest waar ze heen gaan is in de hemel - als je Jezus gaat ontmoeten moet je er immers mooi uit zien. Na hun overlijden werden ze zo gekleed volgens een oude Afro-Amerikaanse traditie uit het zuiden van de Verenigde Staten. Heyert werkte een jaar aan dit project en maakte 33 portretten.
Dit eerbetoon aan een mooie uitvaartraditie bevindt zich inmiddels in collecties van topmusea. De door Tot Zover verworven serie prints was in 2024 te zien tijdens de Biënnale van Venetië.
Otto van Veen – portret van een overleden jongetje
Ook nieuw in de collectie is het ‘Portret van een overleden jongetje’ van meesterschilder Otto van Veen (1556-1629). Het doodsportret van een onbekend jongetje stamt uit 1584 en is het vroegst bekende post-mortemportret van een kind uit de Nederlanden. Het portret was nooit eerder in een openbare verzameling te zien en was tot voor kort alleen bekend van een zwart-witfoto.
Margriet Luyten – Insomnia
Margriet Luyten maakte de serie Insomnia als tegenwicht voor alle gruwelijke beelden over moord en doodslag die we dagelijks binnenkrijgen via de media. Het zijn portretten van kinderen die rust en vrede uitstralen. De ‘eeuwige slaap’ heeft zich meester gemaakt van deze kinderen. Voor deze serie bewerkte Luyten enkele historische en hedendaagse post-mortemportretten en drukte ze af middels cyanotypie, een negentiende-eeuwse druktechniek.
Verder toont deze tentoonstelling onder meer doodsportretten van kunstenaar Clemens Merkelbach van Enkhuizen, een serie post-mortemfoto’s van omstreeks 1900 en een foto van Aat Veldhoen, opgebaard in zijn huis, gemaakt door zijn dochter Venus.
Ook te zien: Voor als je doodgaat
Er is nog meer nieuws te zien in Tot Zover. In de Kleine Zaal is de installatie ‘Voor als je doodgaat’ te zien, gemaakt door theatermaker Hanna Timmers. Zij sprak met tientallen inwoners en zorgprofessionals uit Leidsche Rijn over sterven en dood. Samen met vormgever Gerbrand Bos maakte zij een installatie bestaande uit allerlei kistjes en laatjes, waarin deze verhalen tot leven komen.
In de gratis toegankelijke Tuinzaal van het museumcafé exposeert kunstenaar Arnold Weel foto’s van spullen die mensen op graven zetten: dierenbeeldjes, boeddha’s, engelen, harten, voetballen en kabouters. Voor deze reeks wandelde hij eindeloos rond op Amsterdamse begraafplaatsen.
