Dood en nieuwe rituelen

Linda Wormhoudt | 2007

Onze ideeën over dood en sterven zijn sterk gekleurd door Christelijke opvattingen, zelfs als je geen christen bent. De Europese maatschappij is immers Christelijk georiënteerd. De moderne manier van begraven is vaak in essentie of een Christelijk georiënteerd ritueel, of neutraal en zakelijk. Binnen een uur is alles geregeld, de dode uit het zicht, en luidkeels jammeren word niet op prijs gesteld. Een lichaam is een lichaam, en, afhankelijk van de individuele godsdienst of levensstijl, is de dood voor velen het einde.

Als je gelooft in het idee dat er na de dood niets meer is, kan het erg shockerend zijn als je plots je overleden oma op je bed ziet zitten, als er deuren gaan rammelen, of als je op een andere manier te maken krijgt met overledenen.

In Noordwest Europa wonen nu veel mensen die oorspronkelijk uit andere culturen komen, en deze gaan vaak anders om met het concept van de dood en de overledenen. Dromen van iemand die net is overleden is voor Surinaamse mensen een groot geschenk, de Hindoes doen aan voorouderverering en houden allerlei rituelen rond het overlijden. Maar voor veel Nederlandse mensen is de dood het einde, en het zien van een geestverschijning is iets waar niet over gepraat wordt. Toch komt het zo vaak voor, dat we niet alles zomaar naar het rijk der fabelen kunnen verwijzen. Mensen die nuchter en rationeel zijn opgevoed en plotseling geconfronteerd worden met de verschijning van een overledene, kunnen totaal van slag zijn.

Het proces van de overledene

De dode kan een paar dagen in de buurt blijven van het lichaam en neemt langzaam afscheid. De manier waarop de persoon is overleden lijkt invloed te hebben op de manier waarop de ziel vertrekt. Iemand die in vrede is gestorven lijkt gemakkelijk het lichaam los te kunnen laten dan iemand die plotseling uit het leven is gezet door bijvoorbeeld een auto ongeluk. Eerst vertrekt het fysieke lichaam. Het hart is stil, er is geen bloedsomloop meer, de organen zijn gestorven. Het lichaam functioneert niet meer. Nauw verbonden met het fysieke lichaam is het etherische lichaam. Hier huist de levenskracht.

Zoals een batterij die bijna leeg is, vertrekt de levenskracht langzaam uit het lichaam. Het etherische lichaam kan nog een aantal dagen na de dood licht aanwezig zijn, totdat de ‘batterij’ op is. Daarna, of gelijktijdig, laat het mentale lichaam los: de structuur, de bedrading. Het lichaam vervalt en zakt in. Als laatste vertrekt het astrale of droomlichaam: het lichaam waar beelden en gevoelens wonen. Dit proces duurt meestal een aantal dagen. De ziel van de overledene lijkt nog betrokken te zijn bij de handelingen die plaatsvinden tijdens en na het fysieke sterven.

Begeleiding van de overledene

Begeleiden van een geliefde dode is zwaar, maar kan ook een van de mooiste ervaringen zijn. Het zien van de dode helpt bij het rouwproces, het geeft iemand de kans om echt afscheid te nemen en tevens geconfronteerd te worden met de werkelijkheid: de persoon is weg, dood, en jij leeft nog. Het lichaam van de geliefde kan er anders uitzien en voelen: er is iets essentieels verdwenen. De huls blijft over.

Vroeger hield men een dodenwake bij de overledene, en was het afleggen een taak die meestal door de familie werd gedaan. Op deze manier stond men dicht bij de dode, ook omdat deze vaak in het eigen huis werd opgebaard. Tegenwoordig wordt deze taak meestal in de handen van de begrafenisondernemer gelegd en heeft men geen intiem contact meer met de dode. Veel mensen willen niet meer geconfronteerd worden met het lichaam van een geliefde: ’Ik wil de persoon herinneren zoals hij/zij was’.

Men weet ook vaak niet dat er mogelijkheden zijn om afscheid te nemen op de eigen manier. Iemand overlijdt, en dan komt er een machine in werking: de begrafenisondernemer komt, men moet papieren doornemen, er is een tijdslimiet. Een vriendelijk kijkende heer of dame vertelt je dat alles geregeld wordt, wanneer de eventuele opbaring plaatsvindt, wanneer er begraven of gecremeerd wordt. Verzekeringspapieren, rouwkaarten en hoeveel kopjes koffie bij het afscheid: dingen die geregeld moeten worden terwijl je midden in verdriet zit, geschrokken bent, in verwarring bent. De dood lijkt zo snel mogelijk weggemoffeld te moeten worden. Het contact met de overledene zelf is meestal minimaal. Het lichaam in een koelcel, een ander die hem/haar aflegt en aankleedt.

Ik werd zelf geconfronteerd met de dood toen mijn geliefde vriendin Raven overleed. Ze kreeg een hartinfarct, en bleef daarna 4 dagen in coma. Tijdens die vier dagen maakte ze zich los van haar lichaam, en had ze tijd om afscheid te nemen van haar aardse leven. Omdat zij tijdens haar leven de Sioux indianen zag als haar spirituele familie, hebben wij geprobeerd haar op de Sioux manier te begeleiden tijdens haar sterven en daarna. Ze lag in een Katholiek ziekenhuis, maar het personeel was erg behulpzaam en gaf ons ruimte om te drummen en te zingen voor onze vriendin. We hebben gebedszakjes gemaakt op de Indiaanse manier, en haar ratel en drum zijn meegegeven aan haar.

Tijdens het overlijden van iemand die een sjamanistische levenswijze leefde, worden de mensen die deze levenswijze delen geconfronteerd met een buitenwereld die niet begrijpend toekijkt, ze zijn het immers niet gewend. Wij waren dan ook blij te merken dat er wel ruimte is voor ritueel werk bij de uitvaartcentra en ziekenhuizen, en dat de nabestaanden, mits gehouden aan bepaalde regels, een eigen vorm kunnen vinden in het begeleiden van een dode.

Sjamanisme en dood

Een van de taken van de sjamaan in traditionele context is het begeleiden van mensen in de belangrijke overgangsfasen zoals dood, geboorte en puberteit. Door middel van rituelen kan men de overgangsfase van een stervende, de gestorvene en de overgeblevenen begeleiden en verlichten. Tijdens het leven creëren mensen banden met elkaar. Deze banden worden soms gezien als vlechten of koorden van energie, en als iemand sterft, zijn die koorden niet meteen verbroken. Als een geliefde is overleden, blijft er een band bestaan over de grenzen heen. Een overledene heeft nog connecties bij de levenden, en kan de emoties van de nabestaanden voelen.

Iemand die sjamanistisch werk doet, zou hulp kunnen bieden op diverse manieren. Men kan de nabestaanden hulp bieden maar ook de overledene zelf. Men kan als begeleider de gestorvene helpen om een goede overstap te maken. Dit kan op verschillende manieren: je kunt de dode vertellen dat hij of zij dood is, dat het tijd is om door te gaan naar volgende werelden. Sommige overledenen lijken niet te beseffen dat ze zijn gestorven en zijn in verwarring, alsof ze in een droom zitten waar ze niet uit kunnen komen. Door te praten en hardop te vertellen kun je de persoon erop attenderen dat hij of zij dood is, dat het aardse lichaam niet meer functioneert. Je kunt vertellen dat je verdriet hebt, maar dat je in vrede los wilt laten, zodat de gestorvene vrij baan heeft om de volgende stap te nemen. Je kunt bidden op verschillende manieren, naar datgene wat voor jou het hogere representeert, en de voorouders van de persoon uitnodigen om de overledene te begeleiden en te verwelkomen.

Een overledene kan moeite hebben om over te gaan naar een volgend stadium als de nabestaanden de dood niet hebben geaccepteerd. Daarom is het essentieel voor beide partijen dat de band losser word gemaakt of zelf verbroken, zodat ieder verder kan gaan op het eigen pad. Nabestaanden en overledenen kunnen moeite hebben met het loslaten van elkaar, en traditioneel gezien is het de taak van de sjamaan om dit proces te begeleiden. De overledene kan door de sjamaan begeleidt worden naar de andere wereld, met behulp van gidsen en helpers.

Hulp aan nabestaanden

De nabestaanden kunnen door middel van simpele rituelen geholpen worden in hun rouw, en het loslaten in liefde van degene die is overgegaan. In deze tijd waarin velen geen grote religie meer aanhangen zijn veel overgangs-rituelen weggevallen. Men kan helpen met droominterpretatie (doden komen de eerste dagen na het overlijden vaak langs in dromen, zeker als er nog iets uitgewerkt moet worden). Soms hebben de nabestaanden niet genoeg aan de begrafenis ceremonie zelf, (die vaak kort en zakelijk is) en willen graag een persoonlijk ritueel doen.

Ondertussen zit je met je eigen verdriet: de overledene is weg, het lichaam wordt begraven/gecremeerd en het zal straks tijd worden om echt los te laten. Je zult de persoon niet meer zien of horen, het is definitief ten einde. Het is belangrijk om het verlies te voelen en te accepteren. De achterblijver leeft, en zal ook verder moeten.

Een cliënt zat vol met verdriet over een miskraam die ze jaren geleden had gehad. Ze was toendertijd 5 maanden zwanger, en verloor het kind. Ze had geen afscheid kunnen nemen, en ze had dromen waarin het kind om zijn naam vroeg. Ze had het kind geen naam gegeven, en het lichaampje was achtergebleven in het ziekenhuis. Ik dacht dat het voor de dame in kwestie goed zou zijn om alsnog het kind een begrafenis ritueel te geven, zodat ze op een goede manier afscheid van elkaar zouden kunnen nemen. Er was geen lichaampje meer, maar ze organiseerde een kleine bijeenkomst in een natuurgebied en hield een begrafenisritueel. Er werden bloemen en een teddybeer neergelegd op een symbolisch grafje. Ze heeft het kind een naam gegeven en verteld hoe graag ze het kindje bij zich had willen hebben. Ze vertelde ook dat ze het kindje losliet nu, en accepteerde dat beiden hun eigen pad moesten volgen. De dromen hielden na dit ritueel op. De dame werd korte tijd daarna opnieuw zwanger, iets wat jaren niet gelukt was.