De spirituele uitvaart
Het lijkt een onomkeerbaar proces, de ontkerkelijking in Nederland: beschouwde in 1991 51% van de Nederlanders zich als buitenkerkelijk, in 1999 was dat 63 %*. Dit betekent echter niet, dat de Nederlandse bevolking minder religieus wordt. Velen, die zich niet meer in de kerk thuisvoelen geloven nog wel degelijk in het bestaan van een god, dan wel in de aanwezigheid van een goddelijke kracht. In 1998 gaf 60% van de bevolking aan te geloven in een leven na de dood*, terwijl ook het geloof in reïncarnatie steeds vaker voorkomt.
Uiteraard hebben deze ontwikkelingen in de samenleving ook consequenties voor het uitvaartwezen: het aantal kerkelijke uitvaartplechtigheden zal afnemen en uitvaartondernemers zullen in de toekomst steeds vaker geconfronteerd worden met de vraag naar een spirituele vormgeving van uitvaarten. Doordat de behoefte aan zingeving bij velen blijft bestaan, zullen nabestaanden bij een ingrijpende ervaring als het overlijden van een dierbare aandacht willen besteden aan het spirituele aspect van het afscheid. Onder een spirituele uitvaart versta ik een uitvaartplechtigheid met aandacht voor de geestelijke overgang die de overledene doormaakt. Hoewel het lichaam van de overledene dood is gelooft men bij een spirituele uitvaart dat de geest van de overledene in een andere, voor ons moeilijk waarneembare dimensie voortleeft.
In materieel opzicht veranderde de afgelopen decennia al heel veel in het uitvaartwezen: er is inmiddels een diversiteit aan kisten, rouwkaarten, bloemstukken, monumenten, rouwvervoer, etc. Ook voor wat betreft het geestelijke aspect van de niet-kerkelijke uitvaartplechtigheid zullen in de toekomst de nodige ontwikkelingen plaatsvinden. Nabestaanden zullen steeds vaker gebruik maken van rituelen die het afscheid en de overgang naar de andere dimensie bekrachtigen. Het gebruik van deze rituelen kan de nabestaanden steunen in het nog maar net begonnen rouwproces.
Licht en liefde
Belangrijk element bij de spirituele uitvaart is het gebruik van licht, meestal in de vorm van kaarslicht. Om het geloof, dat de overledene naar het licht is overgegaan kracht bij te zetten, kunnen rituelen zoals het aansteken van kaarsen worden gebruikt. Op deze wijze kan de overledene symbolisch in het licht worden geplaatst. Ook kunnen de nabestaanden om beurten een herinnering aan of eigenschap van de overledene uitspreken en vervolgens hierbij een kaars aansteken. Er kan daarbij bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van een zevenarmige kandelaar. In een moment van stilte kan aan de aanwezigen worden gevraagd de overledene in herinnering te nemen en hem/haar op liefdevolle wijze in gedachten naar het licht te begeleiden. Juist het met liefde en respect overdenken van het leven van de overledene is een belangrijk element; enerzijds om het rouwproces van de achterblijvenden te ondersteunen, anderzijds omdat dit de geest van de overledene inzicht kan geven bij het terugblikken naar het zojuist voltooide leven.
Overige rituelen
Aan het einde van de plechtigheid kunnen de directe nabestaanden hand in hand een gesloten kring rond de kist vormen en zo de overledene in liefde gedenken en hem of haar in gedachten naar het licht ‘dragen’. In een gedenkboek, dat tijdens condoleancebezoek en na afloop van de plechtigheid kan circuleren, kunnen bezoekers hun herinneringen aan en wensen voor de overledene opschrijven. Door foto’s uit het leven van de overledene in het album te plakken, of in lijstjes in de condoleanceruimte te plaatsen, komen de herinneringen makkelijker boven. Ook het plaatsen van een zogenaamde wensboom, waarbij de nabestaanden bijvoorbeeld met een kaartje of lint wensen en herinneringen kunnen ophangen, symboliseert het afsluiten van het aardse leven van de overledene. Steeds vaker al wordt door het individueel neerleggen van een bloem bij de kist de overledene op symbolische wijze herdacht.
Kinderen
Het is, zoals bij elke uitvaart, belangrijk om de kinderen niet te vergeten. Kinderen staan van nature veel meer open voor de spiritualiteit rond leven en dood. De symboliek van de metamorfose van de rups naar cocon en vlinder spreekt hen vaak aan. Kinderen kunnen zelf vlinders, die op de kist gelegd kunnen worden, maken en/of kleuren. Ook kunnen wensen en herinneringen op de papieren vlinders worden geschreven. Het voorlezen van een verhaal vol symbolieken, bijvoorbeeld uit de bundel van Riet Fiddelaers-Jaspers** zal ook menig volwassene aanspreken.
Dit is nog maar een kleine greep van mogelijke spirituele elementen tijdens de uitvaartplechtigheid. Belangrijk is, dat er wordt gekozen voor symbolieken en rituelen waarin de nabestaanden zich kunnen vinden. Voor een goede rouwverwerking is het zoveel mogelijk zelf bedenken en doen van groot belang. Praktische consequentie bij toename van het aantal spirituele uitvaarten is dat er bij de organisatie rekening gehouden dient te worden met een langer gebruik van de aula (minimaal 1 uur). Hoewel de uitvaarten in de toekomst minder standaard en dus minder voorspelbaar zullen verlopen, ligt er ook de uitdaging voor de uitvaartondernemer om samen met de directe familie een uitvaart ‘op maat’ te verzorgen. Het zal misschien niet makkelijker voor de ondernemer zijn, maar wel afwisselender en mijns inziens meer voldoening gevend.
*bron: Sociaal en Cultureel Planbureau; boek 2000-3
** Riet Fiddelaers-Jaspers: Waar ben je nu, zie jij me nog? Teksten bij een afscheid geschreven door en voor kinderen; ISBN 90 804773 4 6; In de Wolken, Heeze.
© Mieke van Leeuwen
(Deze column verscheen eerder in Het Uitvaartwezen)
