Oude begraafplaats Nieuw-Lekkerland
3 oktober 2004
Vraag nummer: 3345 (oude nummer: 4734)
In de gemeente Nieuw-Lekkerland worden de gemoederen bezig gehouden over een oude begraafplaats. Daar zijn in de jaren 1840-1870 ongeveer 900 mensen, meest kinderen begraven. Nu wil men daar gaan bouwen, maar het is niet bekend of deze graven geruimd zijn. Volgens de architect bouwt men niet op de graven, maar de raad twijfelt daaraan, gelet op het aantal wat daar begraven is.
Ik zou willen weten, hoe er in die tijd de ruimte gebruikt werd, een raadslid beweert dat door het wegzakken van de onderste kist, er wel in één graf vijftien kisten op elkaar kwamen te staan. Was de gewoonte in die tijd?
Bij voorbaat dank
Met vr. gr.
Antwoord:
Geachte heer of mevrouw,
Het is een open deur, maar toch: het is bij begraven de bedoeling dat de stoffelijke resten geheel vergaan en in de bodem worden opgenomen. Dat gebeurt ook in 99,99% van de gevallen, alleen is het bij de ene begraafplaats wat langzamer of wat sneller dan bij de andere. In goede omstandigheden is een lijk in een jaar of 5 tot 7 geskletteerd (er is dan alleen het bottenstelsel over) en kan het zo zijn dat na ongeveer 20-25 jaar helemaal niets meer van een lichaam terug gevonden wordt. Ook geen schedel of grote botten. Ik ben zelf bij opgravingen en ruimingen geweest en kan dit uit eigen waarneming getuigen. Bij hele slechte omstandigheden kan de vertering veel trager gaan en kan men ook na 50 of zelfs 100 jaar nog delen van skletten aantreffen (ook dat heb ik gezien). Wat goede en wat slechte omstandigheden zijn is niet altijd te zeggen. Hoog grondwater is een slechte omstandigheid, maar ik heb ook wel van beheerders van begraafplaatsen gehoord dat ze vaak hoog water hadden, maar dat dit toch niet negatief voor de vertering uitpakte. Vaak zijn zware klei en slib hele slechte factoren. Er zijn wel gemeenten waar vroeger begraafplaatsen zijn opgehoogd met slib uit rivieren. Dat was goedkoop dacht men. Het slib zal zeker goedkoop zijn geweest, maar er verteert nu geen lijk meer. Typisch staaltje goedkoop is duurkoop. Vaker spelen individuele omstandigheden een rol, zoals een diepe koeling van een overledene in een koelcel, waardoor zeker in de winter na een begraving de ontbinding heel slecht op gang komt. En het gebruik van plastic lijkzakken, de afgelopen decennia (thans verboden als ze niet biologisch afbreekbaar zijn). Die laatste omstandigheden zoals koelcellen en plastic zijn moderne verworvenheden waar men tegenwoordig op begraafplaatsen last van heeft, maar niet rond 1850.
Een verhaal over het wegzakken van de onderste kist(en) lijkt mij onwaarschijnlijk. De kisten waren niet van lood en niet met beton gevuld. Vroeger gebruikte men meestal vrij eenvoudig hout, tegenwoordig eenvoudig spaanplaat.
Na verloop van enkele weken of maanden gaat dat kieren, het deksel zakt in en de kist 'stroomt' vol met zand. Lijkkisten zijn natuurlijk voor een heel groot gedeelte gevuld met lucht. Er is eerder het risico dat een kist gaat drijven, dan dat hij in de bodem wegzakt. Lichamen zijn niet zwaarder dan zand of klei. En een doorsnee kist verteert vrij snel, zowel vroeger als nu.
Lijken van kinderen verteren nog sneller dan die van volwassenen, ook al is de lijkvertering een proces dat jaren duurt.
Dat in een graf wel 15 kisten op elkaar kwamen te staan, lijkt me een verhaal van klokken en klepels, met beetjes (on)waarheid. Het kan wel zijn dat er meer kisten in een graf kwamen, maar echt niet op elkaar.
Maar wat wel kan is dat er nog stoffelijke resten van veel mensen onder de bodem van een graf liggen.
Hoe gaan dit soort dingen vroeger en nu (want dat is hetzelfde).
Afhankelijk van de conditie van de begraafplaats worden graven voor een bepaalde diepte uitgegeven. Die diepte is afhankelijk van de gemiddeld hoogste grondwaterstand; daar moet men 30 cm boven blijven met de onderste kist. Er moet 30 cm tussen kisten zitten. Een kist is ongeveer 45 cm hoog, zeg 50 om makkelijk te rekenen en reserve te hebben. En de bovenste kist moet minstens 65 cm onder het maaiveld staan. Als men 1 diep begraaft, worden een kist in een gat van 65+50 is minstens 115 cm geplaatst. Het grondwater is gemiddeld dan zo'n 150cm diep. Als men 2 diep begraaft wordt de onderste kist 65+50+30+50 is 195 cm diep geplaatst. En bij 3 diep 65+50+30+50+30+50 is 275 diep. Dan 30 cm aarde er boven en daar kan weer de volgende kist op.
Wat ik niet weet, is wat de conditie van de begraafplaats in Nieuw-Lekkerland was. En dus niet hoe diep er begraven werd.
Laten we eens kijken naar de situatie dat er 1 diep begraven werd. Een kist/lijk/graf (bij 1 diep komen die begrippen op hetzelfde neer) moet minstens 10 jaar rusten, dat is/was wettelijk voorschrift. Dan mogen de stoffelijke resten worden geruimd en dan kan er een nieuwe kist begraven worden. Het is mogelijk en na 10 jaar zelfs waarschijnlijk dat er dan nog botresten zijn (de kist is normaliter vergaan). Die botresten mogen geruimd worden, wat normaal betekent dat ze dieper herbegraven worden, zonder kist. Bij een graf van 1 diep komen die resten dan op ongeveer 130 of 140 te liggen. Na 10 jaar mag het graf weer geruimd worden en worden de resten van die overledene ook op 130 of 140 diep begraven. Daar kunnen dan nog botresten van andere overledenen liggen. En na 100 jaar kun je op zo'n diepte nog resten van allerlei verschillende mensen vinden, want het verteert op die diepte langzaam verder (en na lang wachten is alles 'weg').
Hoeveel mensen/kisten ooit in zo'n graf begraven zijn, moet na te gaan zijn. dat er in een 1-diep graf van 1850 tot heden 15 kisten zouden zijn gegaan kan ik niet geloven, want dan moet men bijna met de stopwatch in de hand hebben gekeken wanneer de 10 jaar om zijn en er snel de volgende in hebben geduwd. Dat is geen praktijk. Op grote begraafplaatsen in grote steden die naar verhouding zeer efficiënt werken worden graven voor 10 jaar meestal na 13, 14 of 15 jaar geruimd. Dat is al vrij snel. Op kleinere begraafplaatsen is de omloopsnelheid vaak beduidend lager; daar ruimt soms na na 40 of 50 jaar of zelfs nooit. Ik kan natuurlijk niet raden hoe het op die begraafplaats was, maar 15 kisten in een 1-diep / 1-persoons graf in ongeveer 150 jaar is rijp voor het Guinness book of records, dat is zeker.
En als u zegt dat van 1840 tot 1870 begraven is, dan zie ik de 15 kisten al helemaal niet zitten.
Men beschouwt bij een graf dat 1-diep is, het niveau van 115 tot 120 cm als 'de bodem' van het graf. Wat er geruimd is, ligt ónder de bodem.
Ik ben er net stilzijgend van uitgegaan dat we het hadden over 'goedkope' graven met een looptijd van 10 jaar. Dat was vroeger bij kindergraven wel gebruikelijk; men keek tegen de dood van een kind heel anders aan dan tegenwoordig. Ik zal het u niet uit hoeven te leggen; in de 19e eeuws was kindersterfte de praktijk van alledag.
Wat mogelijk was, is dat het ging om graven die 2-diep waren. Stel dat iemand overleed in januari, dan kwam hij onderin. En iemand die in februari of maart overleed kwam daar dan boven. Het is denkbaar dat zo'n graf na 15 tot 20 jaar werd geruimd als de begraafplaats klein was en men de ruimte nodig had. De stoffelijke resten van deze mensen kwamen dan na ruiming minstens 200 cm diep te liggen. Ik kan me voorstellen dat men bij intensief gebruik van dit soort graven wel op 15 personen in een graf uit kan komen. Dat zou bij 2-diepe graven voor 2 personen kunnen.
En voor 3-diepe graven geldt natuurlijk hetzelfde.
Maar.... dan ook niet in 30 jaar tijd.
Ik laat even buiten beschouwing dat men ook graven voor langere termijnen had, want dat maakt de aantallen begravenen wel kleiner, maar verandert ook niets aan de kans dat zich op een bepaalde diepte nog stoffelijke resten bevonden.
Het is een heel achtergrondverhaal. Terug naar uw vraag.
Dat alsmaar kisten naar beneden zijn gedrukt of gezakt, kan niet. De kisten zijn verteerd. Wat wel kan is dat onder de bodem van de graven zich nog stoffelijke resten van overledenen bevinden. Hoeveel en hoe snel dat verteerd is, is niet te zeggen vanachter mijn bureau of iemands bureau. De resten van de overledenen uit 1850 zullen waarschijnlijk al wel helemaal weg zijn.
Het is overigens ook nog mogelijk dat als een graf geruimd werd, alle botten niet dieper werden herbegraven, maar in een verzamelgraf of knekelput werden gedaan. Ik vermoed van niet, want kost extra tijd en werk. Maar kan wel.
Men weet pas zeker of er wellicht nog stoffelijke resten zijn, als men gaat graven op de door mij genoemde dieptes. Wellicht is alles geheel verteerd, wellicht niet.
Zonder echt te graven of proefopgravingen te doen, is alles speculatie.
Een belangrijke vraag is echter ook: so what, als daar nog resten liggen? Dat kan je feitelijk benaderen en je kunt het juridisch benaderen. Feitelijk zal iedereen er een persoonlijke mening over hebben, maar juridisch/wettelijk kan ik het volgende vertellen. De stoffelijke resten die onder de bodem van graven liggen, zijn geen graven en geen lijken in de zin van de wet. Het zijn 'slechts' overblijfselen van lijken. Ze genieten geen bijzondere bescherming, in die zin dat je er absoluut niet aan mag komen. Je mag ze alleen op deze of een andere begraafplaats bewaren.
Dan komen er nog een paar juridische vragen om de hoek kijken zoals: is de begraafplaats gesloten en zo ja wanneer, wanneer is er voor het laatst begraven en is de begraafplaats formeel opgeheven.
Er gaan dan allerlei wettelijke termijnen lopen waarna tot bepaalde dieptes grond mag worden afgegraven. Ik zal niet meer in detail treden, anders wordt dit lange verhaal dubbel zo lang.
Als ongeveer 130 jaar geleden voor het laatst begraven is, zal niet meer veel gevonden worden, maar met zekerheid is dat niet te zeggen.
Om de hele begraafplaats eerst af te graven en nog naar botresten te zoeken, lijkt mij ondoenlijk en onnodig. Wat mij wel gepast lijkt is om in het bestek of de voorwaarden van de bouwactiviteiten op te nemen dat als men stoffelijke resten tegen komt, men die bewaart (in 1 of meer emmers of tonnen in een container die op slot kan of zo, niet dat er straks schedels op het bouwterrein rondslingeren) en dat die resten later in een verzamelgraf op de gemeentelijke begraafplaats terecht komen. Ik ken gemeenten waar men niets deed en bij de vondst van stoffelijke resten bij de bouw van een woonwijk de gemeenteopzichter zei dat het allemaal maar gewoon als bouwgrond afgevoerd moest worden. Toen dat ontdekt werd, ontlokte dat veel protesten. Ik heb ook wel gehoord van situaties waar men afspraken maakte zoals ik net noemde, de resten in een nieuw graf kwamen en de gemeente daar een gedenkplaat aanbracht: "Deze overledenen waren eerst begraven op de Oude Begraafplaats aan de Kerklaan". Of iets dergelijks.
Juridisch/wettelijk is dat herbegraven van resten na zo lange tijd niet verplicht, maar als de gemeente en/of de bouwer en/of de eigenaar er zo respectloos mee omgaan, zal dat zeker protest oproepen.
Met vriendelijke groet,
mr W.G.H.M. van der Putten
